Амьдралын даатгал гэдэг нь олон хүн тэгш шударгаар хураамжаа хамтран төлж, тэр сангаас даатгалын тохиолдолд олгох даатгалын нөхөн төлбөр ба тэтгэмжийг (цаашид “нөхөн төлбөр” гэх) олгохоор амласан тогтолцоо юм. Энд болзошгүй тохиолдол гэдэгт нас баралт болон амьд байх хугацаанд үүсэх эрсдэлүүд (жиш. хүнд өвчин, хөдөлмөрийн чадвар алдалт) хамаарна. Иймээс амьдралын даатгал нь даатгуулагчийн болон түүний гэр бүлийн санхүүгийн тогтвортой байдлыг урьдчилан бэлтгэх зорилготой юм. Амьдралын даатгалыг даатгалын хураамжийн төлөлтийн хэлбэрээс нь хамааруулан “хөдөлмөрийн чадвар алдалтын даатгал”, “амьд үлдэх даатгал”, “амь нас, хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хосолсон даатгал”, “бусад даатгал” гэсэн дөрвөн үндсэн төрөлд ангилна.

Энд хэрэглэж буй “амьдралын даатгал” гэсэн нэр томъёо нь зөвхөн амь нас эрсдэхэд хамаарахгүй бөгөөд амьдралын даатгалын компаниудын олон нийтэд санал болгодог бүх төрлийн бүтээгдэхүүнийг багтаана. Үүнд эрүүл мэндийн даатгал, хорт хавдрын даатгал, боловсролын даатгал, тэтгэврийн даатгал болон бусад бүтээгдэхүүнүүд орно.

Хөдөлмөрийн чадвар алдалтын даатгал

Хөдөлмөрийн чадвар алдалтын даатгал нь даатгуулагч (цаашид “даатгуулагч” гэх) гэрээнд заасан нөхцлийн дагуу хөдөлмөрийн чадвараа алдах, эсвэл нас барах тохиолдолд нөхөн төлбөр олгодог. Энэ төрлийн даатгал нь үндсэндээ хугацаат даатгал болон насан туршийн даатгал гэсэн хоёр төрөлд ангилагдана.

• Хугацаат даатгал нь тодорхой хугацаанд хүчинтэй байх ба хугацаа дууссаны дараа нөхөн төлбөр олгогдохгүй, төлсөн хураамж буцаан олгогдохгүй. Үүнийг “нэг удаагийн даатгал” гэдэг. Энэ нь харьцангуй бага хураамжтай бөгөөд илүү өндөр хамгаалалт авах боломжийг олгодгоороо онцлог.
• Насан туршийн даатгал нь насан турш хүчинтэй байх бөгөөд даатгуулагч нас барсан тохиолдолд нөхөн төлбөрийг баталгаатай олгоно. Үүний улмаас хураамжийн тодорхой хэсэг хуримтлал болж, ирээдүйд ашиглах боломж бүрддэг. Гэхдээ хураамж нь хугацаат даатгалаас өндөр байдаг.

Зарим бүтээгдэхүүнд хугацаат болон насан туршийн даатгалыг хослуулсан “амь насны даатгал”, мөн төрөл бүрийн нэмэлт нөхцөлийг (жишээлбэл, осол, өвчин гэх мэт) хавсаргаснаар зөвхөн нас баралтаар хязгаарлагдахгүй бусад эрсдэлийг ч хамрах боломжтой байдаг.

Амьд үлдэх даатгал

Амьд үлдэх даатгал нь даатгуулагч даатгалын хугацаа дуусахад амьд байсан тохиолдолд нөхөн төлбөр олгодог бүтээгдэхүүнийг хэлнэ. Үүнд “боловсролын даатгал”, “хувь хүний аннуитетийн даатгал” зэрэг орно.

• Боловсролын даатгал нь ирээдүйн сургалтын төлбөрийг бэлтгэх зорилготой
• Хувь хүний аннуитетийн даатгал нь тэтгэврийн насны санхүүгийн хэрэгцээг хангах зорилготой байдаг.

Амьд үлдэх даатгалын тодорхойлолтод зааснаар, даатгуулагч хугацааны дунд нас барсан тохиолдолд нөхөн төлбөр олгогдохгүй. Гэвч боловсролын болон хувь хүний аннуитетийн даатгалын хувьд ихэвчлэн төлсөн хураамжийн хэмжээнд ойролцоо амь насны нөхөн төлбөр олгодог механизмыг агуулдаг.

Хосолсон даатгал

Хосолсон даатгал нь амь насны даатгал болон амьд үлдэх даатгалыг хослуулсан бүтээгдэхүүн юм. Даатгуулагч даатгалын хугацаанд нас барсан эсвэл гэрээнд заасан өндөр зэргийн хөдөлмөрийн чадвар алдалтын тохиолдолд амь насны нөхөн төлбөр олгогдоно. Харин даатгалын хугацаа дуусахад амьд үлдвэл амьд үлдэх нөхөн төлбөр (дуусах үеийн нөхөн төлбөр) олгогдоно.

Хосолсон даатгалын хамгийн түгээмэл хэлбэр бол Endowment Insurance бөгөөд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнд амь насны нөхөн төлбөр болон дуусах үеийн нөхөн төлбөрийн хэмжээ ижил байна.

Бусад даатгал

Амьдралын даатгал үндсэндээ дээр дурдсан гурван төрөлд ангилагддаг боловч зөвхөн нас баралтаар хязгаарлагдахгүй, амьдралын явцад тохиолдож болох эрсдэлийг хамарсан даатгалууд ч байдаг. Үүнд:

• Өвчин эсвэл бэртэл гэмтлийн улмаас эмнэлэгт хэвтэх, мэс засалд орох зэрэг зардлыг нөхөх эрүүл мэндийн даатгал
• Хорт хавдраас үүдэлтэй эрсдэлийг нөхөх хорт хавдрын даатгал
• Өвчин эсвэл ослын улмаас орлого тасалдах эрсдэлийг нөхөх хөдөлмөрийн чадвар алдалтын даатгал зэрэг багтана.

Эдгээр хамгаалалтууд нь анх амь насны даатгалын нэмэлт нөхцөл байдлаар санал болгодог байсан бол өнөө үед бие даасан бүтээгдэхүүн болж, өргөн хүрээний эрсдэлд бэлтгэх боломжийг олгож байна.

Амьдралд тохиолдож болох эрсдлүүд

Амьдралд нас барах, амьд үлдэх, өвчин эмгэг, бэртэл гэмтэл, асаргаа сувилгаа зэрэг олон төрлийн эрсдэл бий. Эдгээр эрсдэлд даатгалын хамгаалалтаар урьдчилан бэлтгэснээр бид амар тайван, итгэлтэйгээр амьдрах боломжтой. Одоо эдгээр эрсдэл тус бүрийг салгаж авч үзээд, яагаад зайлшгүй хамгаалалт хэрэгтэй болохыг тайлбарлая.

Гэнэтийн эрсдэлд бэлтгэх нь

Амь насны эрсдэл нь үлдэж хоцорсон гэр бүлийн амьдралд шууд нөлөөлдөг тул гэр бүлээ санхүүгийн хувьд тэтгэж буй хүмүүст амь насны даатгал бол хамгаалалтын хамгийн өндөр тэргүүлэх сонголт байх ёстой. Үлдэж хоцорсон гэр бүлийнхэн ирээдүйд амьдралаа авч явахад маш их зардал шаардлагддаг бөгөөд үүнийг богино хугацаанд дангаараа бүрэн бэлтгэхэд хүндрэлтэй. Тиймээс даатгал зайлшгүй хэрэгтэй. Даатгалд хамрагдсанаар та гэрээ байгуулсан өдрөөс эхлэн томоохон хамгаалалттай болж, сэтгэл ханамж, амар тайвныг мэдэрнэ.

Хугацаат амь насны даатгал нь тодорхой хугацааны турш амь насны нөхөн төлбөр олгох бөгөөд ижил хамгаалалтын дүн, гэрээний насны нөхцөлтэй үед насан туршийн амь насны даатгалтай харьцуулахад харьцангуй бага хураамжаар илүү өндөр хамгаалалт санал болгодог. Бага насны хүүхэдтэй өрхийн хувьд шаардлагатай хамгаалалтын хэмжээ өндөр байдаг бөгөөд хүүхэд өсч торнихын хэрээр амьдралын олон янзын үйл явдал тохиодог тул энэ үед хураамжийн дарамт бага хугацаат даатгалаар бэлтгэх нь оновчтой. Мөн хугацаат даатгалын онцлог нь хамгаалалтын хэмжээг үе шат бүрт нь гэр бүлийн байдал, эдийн засгийн нөхцөл, амьдралын өөрчлөлтөд нийцүүлэн дахин хянах боломжтой байдаг.

Насан туршийн амь насны даатгал нь насан туршид хүчинтэй, нөхөн төлбөрийг заавал олгодог тул харьцангуй өндөр хураамжтай байдаг. Ийм төрлийн даатгалыг их хэмжээний хамгаалалт авах зорилгоор бус, харин оршуулгын зардал, өв залгамжлалын ажиллагаа дуусах хүртэлх богино хугацааны амьжиргааны хэрэгцээ зэрэг нас барсны дараа яаралтай шаардагдах хөрөнгийг бэлтгэхэд ашиглах нь зүйтэй.

Өвчин эмгэг, гэмтэлд бэртэлд бэлтгэх нь

Өвчин эмгэг, гэмтэл бэртэлтэй холбоотой эрсдэл нь эмчилгээний зардал төдийгүй өвчин, гэнэтийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан ихээхэн өртөгтэй байдаг. Төрийн эрүүл мэндийн даатгал нь тодорхой хэмжээнд эмчилгээний зардлыг хариуцдаг ч хорт хавдар зэрэг зарим өвчний зардал маш өндөр байж, өрхийн санхүүд хүчтэй дарамт үзүүлдэг. Цаашлаад ипотекийн зээл төлөх, хүүхдийн боловсролын зардал зэрэг өндөр зардалтай үед хөдөлмөрийн чадвараа алдаж орлого тасалдвал амьдралын чанарт ноцтой нөлөөлдөг. Иймээс даатгал нь төрийн даатгалын хязгаарлагдмал хамгаалалтыг нөхөх, өргөн хүрээний эрсдэлд бэлтгэхэд зайлшгүй шаардлагатай нэмэлт хэрэгсэл юм.

Ирээдүйд бэлтгэх нь

Ирээдүйд шаардагдах их хэмжээний мөнгөн хэрэгцээнд аажмаар бэлтгэх шаардлагатай. Амьдралын даатгалын хуримтлалын функцтэй бүтээгдэхүүнийг ашигласнаар урт наслахад болон ирээдүйд тулгарч болох санхүүгийн томоохон хэрэгцээнд бэлтгэх боломжтой.

Хуримтлалын функцтэй даатгал нь ерөнхийдөө хураамжийн тодорхой хэсгийг хуримтлал болгон хадгалж, хөрөнгө оруулалт хийх зарчмаар ажилладаг. Үүний үр дүнд ирээдүйд авах гэрээ дуусах үеийн нөхөн төлбөрийн дүн нь нийт төлсөн хураамжаас давсан байдаг.

Жишээ

• Хувийн тэтгэврийн даатгал нь ирээдүйн тэтгэврийн хөрөнгийг бүрдүүлэх зорилготой бөгөөд даатгалын дуусах хугацаа ихэвчлэн 60 нас зэрэг тэтгэврийн насанд таардаг. Дуусах үеийн нөхөн төлбөр нь улсын тэтгэврээр бүрэн нөхөгдөхгүй зөрүүг хааж, өндөр насны санхүүгийн хэрэгцээнд бэлтгэх боломжийг олгодог.
• Үүний нэгэн адил боловсролын даатгалд хамрагдах хугацаа нь тодорхой байдаг учраас шаардлагатай үедээ тохируулан санхүүгийн хэрэгцээндээ бэлдэж болно.

Мөн дуусах үеийн нөхөн төлбөр болон насан туршийн даатгалыг цуцлах үед буцаан авах дүн нь амь насны хамгаалалтыг хадгалах төдийгүй гадаадад суралцах зэрэг төлөвлөөгүй боловсролын зардал, эсвэл шаардлагатай тохиолдолд гарах асаргаа сувилгааны зардлыг санхүүжүүлэхэд ашиглагдах боломжтой. Гэхдээ хуримтлалын функцтай даатгалын хувьд, хураамж төлөх хугацаанд даатгалын гэрээгээ цуцалсан бол буцаан олгох үнийн дүн нь тухайн үе хүртэл төлсөн нийт хураамжаас бага байж болзошгүйг анхаарна уу.

Хугацаат даатгал гэж юу вэ?

Хугацаат даатгал нь төлсөн хураамжийг буцаан олгодоггүй, тодорхой хугацаанд хүчинтэй байдаг даатгалын бүтээгдэхүүн юм. Жишээлбэл: 20 жилийн хугацаатай “хугацаат даатгал”-д хамрагдсан тохиолдолд 20 жилийн дараа даатгалын хугацаа дуусах үед хамгаалалт байхгүй болж, төлсөн хураамж буцаагдахгүй. Ийм төрлийн даатгалд оршуулгын тэтгэмж, эрүүл мэндийн даатгал, хорт хавдрын даатгал зэрэг хугацаатай хамгаалалтын бүтээгдэхүүнүүд багтдаг. Хугацаат даатгал нь тодорхой хугацаанд даатгалын хамгаалалт шаардлагатай үед ашиглагддаг. Даатгалын хураамж нь зөвхөн хамгаалалтын зардал тул хамгаалалтын хэмжээг өндөр тогтоосон ч хураамж харьцангуй хямд байдаг.

Хуримтлалтай даатгал

Хуримтлалтай даатгал нь хамгаалалт болон хуримтлалын функцийг хослуулсан бүтээгдэхүүн бөгөөд даатгалын хугацаа нь насан туршид эсвэл тодорхой хугацаанд байж болно. Жишээлбэл, оршуулгын тэтгэмжийг хангах зорилготой амьдралын даатгал нь нөхөн төлбөрийг заавал олгодог тул даатгалын компани хураамжийн тодорхой хэсгийг хуримтлуулж, хөрөнгө оруулалт хийдэг. Амьдралын бүх хуримтлалтай даатгалын хувьд ихэвчлэн “60 нас хүртэл” гэх мэтээр хураамж төлөх хугацааг тогтоодог бөгөөд энэ хугацаанаас хойш хуримтлагдсан нөөцийн сан нь нийт төлсөн хураамжийн хэмжээнээс давж өсдөг.

Зорилгод суурилсан хугацаат ба хуримтлалтай даатгалын ялгаа

Хугацаат даатгал болон хуримтлалтай даатгал нь зорилгоороо ялгаатай. Хугацаат даатгалын гол зорилго нь эрсдэлээс хамгаалах, харин хуримтлалтай даатгалын зорилго нь амьдралын тодорхой үе шат, үйл явдлуудад бэлтгэх санхүүгийн эх үүсвэр бий болгох юм. Одоо тус бүрийн онцлогийг нарийвчлан авч үзье.

Зорилгод нийцсэн хямд даатгал

Хугацаат даатгалын зорилго нь хуримтлалаар нөхөхөд хүндрэлтэй томоохон санхүүгийн эрсдэлийг хамгаалах явдал юм. Энгийн жишээ бол нас баралтын эрсдэлд бэлтгэх явдал.

Ижил амь насны хамгаалалттай байсан ч, хэрэв хуримтлалтай насан туршийн даатгалаар хугацаат даатгалтай адил түвшний хамгаалалт авахыг хүсвэл даатгалын хураамж маш өндөр байх шаардлагатай болно. Харин харьцангуй бага хураамжаар, шаардлагатай үед их хэмжээний хамгаалалт авах боломжтой хугацаат даатгал нь оновчтой сонголт юм. Даатгалын хураамжийн ачаалал бага байх тусам та өөрийн хүссэн зүйлдээ зарцуулах боломж нэмэгдэж, амьдралын чанар сайжирна. Хугацаат даатгал нь зөвхөн нас баралтын тэтгэмж төдийгүй, өвчин, гэмтэл бэртлээс хамгаалах эрүүл мэндийн даатгал, хорт хавдрын эрсдэлийг нөхөх хорт хавдрын даатгал, өвчин, ослын улмаас орлогоо алдахаас хамгаалах хөдөлмөрийн чадвар алдалтын даатгал зэрэг амьдралд зайлшгүй хэрэгтэй хамгаалалтыг хамарч чадна. Тиймээс зардлаа хэмнэхийн зэрэгцээ шаардлагатай хамгаалалтаа авахын тулд харьцангуй бага хураамжтай хугацаат даатгалд хамрагдах талаар бодож үзэх нь зүйтэй.

Зорилгод суурилсан хуримтлалтай даатгал

Хуримтлалтай даатгалын зорилго нь амьдралын тодорхой үйл явдалд зориулж хөрөнгө бэлтгэх явдал юм. Энэ төрлийн даатгалд боловсролын даатгал, хувийн тэтгэврийн даатгал зэрэг багтдаг бөгөөд тодорхой хуримтлалын зорилготой, ашиглах хугацаанаас нь хамаарч даатгалын хугацаа тогтоогддог.

Хуримтлалын зорилго тодорхой учраас даатгалд хамрагдсан л бол хугацаа дуусах хүртэл шаардлагатай мөнгөө хуримтлуулах боломжтой нь өөртөө хуримтлал үлдээх давуу тал юм. Жишээлбэл, насан туршийн даатгалын хувьд 60 нас хүртэл хураамжаа төлж дууссаны дараа гэрээгээ цуцлахад буцаан олголтын дүнг тэтгэвэрт гарахдаа сувилгааны болон амьжиргааны зардалдаа ашиглах боломжтой.

Гэхдээ хуримтлалын төлөвлөлт хийхдээ зөвхөн даатгалд найдалгүй, бусад санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг давхар авч үзэх нь чухал. Хуримтлалтай даатгалыг хугацаанаас өмнө цуцлах нь санхүүгийн хувьд ашиггүй байж болно. Учир нь, хураамж төлөх хугацаанд даатгалаа цуцлавал буцаан олголтын дүн нь төлсөн нийт хураамжаас бага байж болзошгүй. Тиймээс гэрээг хугацаанаас өмнө цуцлах нь ашиггүй бөгөөд гэнэтийн томоохон зардлыг даах боломжгүй болох эрсдэлтэй. Жишээлбэл, та хүүхдээ 18 нас хүртэлх хугацаатай боловсролын даатгалд хамруулсан гэж бодъё. Гэтэл хүүхдээ хувийн ахлах сургуульд оруулах эсвэл гадаадад суралцуулах шаардлага гараад даатгалаа хугацаанаас өмнө цуцалбал мөнгөө алдах эрсдэлтэй бөгөөд боловсролын даатгал бүх хэрэгцээг хангахгүй байж болох юм. Иймээс амьдралын үйл явдалтай холбоотой хуримтлалаа зөв төлөвлөхийн тулд даатгалд хэт найдахаас зайлсхийж, хөрвөх чадвар өндөртэй, бэлэн мөнгө болгон ашиглахад хялбар бусад санхүүгийн бүтээгдэхүүнтэй хослуулан хэрэглэх нь чухал.

Дүгнэлт

Даатгал сонгохдоо хамгийн түрүүнд эрсдэлээс хамгаалах даатгалыг чухалчил. “Аюулгүй байдал” болон “хуримтлалыг” тусад нь авч үзэх нь өрхийн санхүүгийн хувьд хамгийн зөв сэтгэлгээ юм. Амьдралын үйл явдлууд төлөвлөсний дагуу өрнөж байвал хуримтлалтай даатгалын бүтээгдэхүүнүүд өндөр үр дүнтэй байдаг. Харин бүх зүйл төлөвлөгөөний дагуу болохгүй тохиолдолд өөр төрлийн санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүдтэй хослуулах нь зайлшгүй чухал.

Амьдралын даатгалын зарим төрлийн нэхэмжлэл, тэтгэмж татвар ногдох боломжтой бол зарим нь татвараас чөлөөлөгдөнө. Ногдох татвар нь тухайн гэрээний нөхцөлөөс шалтгаалдаг бөгөөд ашиг хүртэгч нь хууль ёсны өв залгамжлагч байвал тодорхой хэмжээний дүн татвараас чөлөөлөгдөх боломжтой. Тиймээс гэнэтийн нөхцөл байдалд санхүүгийн хүндрэл үүсэхээс сэргийлэхийн тулд татварын зохицуулалтыг урьдчилан сайтар нягталж шалгах нь чухал.

Амьдралын даатгалын гэрээ эзэмшигч өвчнөөр эсвэл зам тээврийн ослоор нас барахад, ашиг хүртэгч нь даатгалын тэтгэмжийг авдаг. Энэ нь татварын хамааралтай боловч ямар төрлийн татвар ногдох нь хураамж төлөгч болох ‘гэрээ эзэмшигч’, даатгалын хамгаалалтад хамрагдагч болох ‘даатгуулагч’, мөн тэтгэмж хүлээн авагч болох ‘ашиг хүртэгч’-ийн харилцаанаас хамаарч өөр өөр байна.

Даатгалын тэтгэмжийн төрлөөс хамааран амьдралын даатгалд татвар ногдуулах эсвэл ногдуулахгүй байж болно.

Оршуулгын тэтгэмжийг өв залгамжлалын хөрөнгө гэж үздэг бөгөөд өв залгамжлалын татвар ногдуулдаг. Харин даатгалын ашиг хүртэгч нь хууль ёсны өв залгамжлагч бол даатгалын орлогын дараах дүнг татвараас чөлөөлнө. Үүнийг амьдралын даатгалын татваргүй хязгаар буюу татвараас чөлөөлөгдөх орлого гэнэ.

Татварын ачааллыг бууруулах нь

Тэтгэмжид татвар ногдуулдаг амьдралын даатгалын бүтээгдэхүүний хувьд даатгуулагч, даатгалын гэрээ эзэмшигч, ашиг хүртэгчийг хэрхэн томилсон байх нь татварын дарамтад шууд нөлөөлдөг.

Хугацаат даатгалын орлогын үед даатгуулагч болон ашиг хүртэгч хоёр өөр хүн байвал тухайн орлогод бэлэглэлийн татвар ногдуулдаг. Харин даатгалын гэрээ эзэмшигч болон ашиг хүртэгч нь нэг хүн бол татварын дарамт харьцангуй бага байна. Тиймээс оршуулгын тэтгэмж зэрэг өндөр дүнтэй нөхөн төлбөрийн үед даатгалд хэнийг томилж байгаагаа онцгойлон анхаарах хэрэгтэй.

Жишээ

Нөхөр нь даатгуулагч болж, эхнэр нь нас барсны дараа нөхөн төлбөрийг хүүхдүүддээ үлдээсэн гэж төсөөлье. Энэ тохиолдолд нөхөн төлбөрийг хүүхдүүд авахдаа бэлэглэлийн татвар төлөх эрсдэлтэй. Ихэнх тохиолдолд бэлэглэлийн татвар нь өв залгамжлалын эсвэл орлогын албан татвараас өндөр хувьтай байдаг тул ижил хэмжээний тэтгэмж авсан ч эцсийн гар дээр очих дүн нь багасдаг.

Зөвлөмж

• Амь насны даатгалын гэрээ байгуулахдаа:
  
  Даатгуулагч = Даатгал эзэмшигч
  Ашиг хүртэгч = Хууль ёсны өв залгамжлагч
  
  Ингэж томилох нь татварын дарамтыг хамгийн бага түвшинд байлгах боломж олгодог.
• Даатгал нь урт хугацааны гэрээ тул ашиг хүртэгчийн харилцаанд өөрчлөлт орсон бол гэрээг заавал шинэчилж, шалгаж байх шаардлагатай. Учир нь ашиг хүртэгч нас барсан тохиолдолд нөхөн төлбөрийг өв залгамжлагчид хуваарилахдаа татварын журам төвөгтэй болж, хугацаа алдах эрсдэлтэй.

Гол санаа

• Даатгуулагч ба ашиг хүртэгч хоёр өөр бол хугацаат даатгалын тэтгэмжид бэлэглэлийн татвар ногдуулна.
• Даатгуулагч ба даатгал эзэмшигч нь ижил, ашиг хүртэгч нь хууль ёсны өв залгамжлагч байвал татварын дарамт хамгийн бага байна.